विगत एक दशकमा माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई) को नतिजामा कुनै महत्वपूर्ण सुधार देखिएको छैन। पहिलेको पास/फेल प्रणाली अहिलेको जस्तै रहेकोले शिक्षण र सिकाइ विधिको प्रभावकारिता प्रति चिन्ता बढेको छ। विद्यार्थीको सिक्ने तरिका १० वर्षमा परिवर्तन नभएमा शैक्षिक प्रदर्शनमा उल्लेखनीय सुधारको अपेक्षा गर्नु अवास्तविक हो। विद्यार्थीलाई उनीहरूको पूर्ण क्षमता हासिल गर्न शिक्षाको लागि नयाँ नीति बनाउन आवश्यक छ।

एसईई नतिजाको वर्तमान अवस्था

वर्ष	एसईई पास प्रतिशत
२०७१	४७%
२०७२	४९%
२०७३	५०%
२०७४	५१%
२०७५	५२%
२०७६	५१%
२०७७	५३%
२०७८	५२%
२०७९	५४%
२०८०	४७%

यसपालिको एसईईको नतिजा सन्तोषजनक छैन। राज्यले १० वर्षसम्म एक विद्यार्थीमा गरेको लगानी व्यर्थ भएको छ। लगानी अनुसारको राम्रो प्रतिफल मिलेन। सही तरिकाले लगानी गर्दा मात्र सही नतिजा निस्कन्छ।

शिक्षा प्रणालीमा समस्या

१. सरकारको ध्यान नदिएको शिक्षा प्रणाली

राज्यले शिक्षामा धेरै लगानी गरेको देखिए पनि अपेक्षित नतिजा प्राप्त भएको छैन। समावेशी नीति बनाउन सकेको छैन र सिकाइसँग लगानी जोडिएको छैन। शिक्षामा धेरैजसो लगानी चालू खर्चमै जान्छ। सरकारले शिक्षामा गरेको खर्च हेर्दा विद्यालयमा डिजिटल बोर्ड, खेल सामग्री र पर्याप्त सुविधा उपलब्ध हुनुपर्ने हो तर शिक्षकको तलब, भत्ता, र अरू भौतिक पूर्वाधार निर्माणमा खर्च सकिन्छ। यसले सरकारको चालू खर्च शिक्षाको गुणस्तर सुधारसँग सम्बन्धित छैन भन्ने देखाउँछ।

२. प्राथमिक र आधारभूत शिक्षा नै कमजोर

नेपालको शैक्षिक प्रणाली कमजोर छ। प्राथमिक र आधारभूत तह भनेको विद्यार्थीको आधारशिला हो। यदि यो जग बलियो छैन भने, माध्यमिक तहको शिक्षा पनि बलियो हुन सक्दैन। एसईईको समयमा मात्र नतिजा राम्रो ल्याउन केन्द्रित भएर हुँदैन। त्यसका लागि प्राथमिक र आधारभूत शिक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन आवश्यक छ।

३. स्थानीय तहको लापरबाही

स्थानीय तहको लापरबाहीले विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरमा असर परेको छ। संघीयता आइसकेपछि विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर सुधार्ने काम स्थानीय सरकारको पनि हो। स्थानीय सरकारको लगानी रहेको विद्यालयको नतिजा राम्रो देखिन्छ, तर धेरै स्थानीय सरकारले आफ्नो क्षेत्रमा रहेका विद्यालयमा राम्रो लगानी गर्न सकेका छैनन्। यसले विद्यालयको शिक्षण, सिकाइ, र गुणस्तर सुधार हुन सकेको छैन।

सुधारका उपायहरू

१. शिक्षकको क्षमता अभिवृद्धि

शिक्षक कमजोर हुँदा विद्यार्थी पनि कमजोर हुन्छन्। शिक्षकलाई दक्ष बनाउन सरकारको कुनै लगानी छैन। सक्षम शिक्षक भएपछि मात्र सिकाइ सुधार हुन्छ। शिक्षक निर्माण गर्ने विश्वविद्यालय सुधार गर्नु आवश्यक छ। राज्यले शिक्षक छनोटलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्नु पर्छ, शिक्षकलाई राम्रो सेवा सुविधा दिनुपर्छ र शिक्षकलाई कार्यक्षेत्रसँग जोड्नुपर्छ। कार्यक्षमता अभिवृद्धिका लागि तालिम दिनुपर्छ।

२. नयाँ प्रविधिको प्रयोग

शिक्षण र सिकाइमा नयाँ प्रविधिको प्रयोग गर्नु पर्छ र सिकाइलाई डिजिटल बनाउनुपर्छ। कागज र कलमको परम्परागत प्रक्रियाबाट हटेर मूल्याङ्कन प्रक्रियामा जोड दिनुपर्छ।

३. अतिरिक्त सहयोग

कमजोर विद्यार्थीलाई अब्बल बनाउन अतिरिक्त ट्युसन कक्षाको व्यवस्था गर्नुपर्छ। कमजोर विद्यालयलाई अपग्रेड गर्नुपर्छ। साथै, विद्यार्थीले रुचाउने खालको विद्यालय वातावरण बनाउनुपर्छ जसले बालबालिकाको पढाइ प्रतिको रुचि बढाउँछ।

४. विद्यालय वातावरण

विद्यालयमा निराशालाग्दो सिकाइ हुनु हुँदैन। राम्रो शैक्षिक सामग्रीको प्रयोग गर्ने अवस्था बनाउनुपर्छ जसले विद्यार्थीलाई विद्यालय जानका लागि प्रेरित गर्छ। विद्यालयमा विद्यार्थीलाई खेलकुद र संगीत मनोरञ्जनसँग जोड्नुपर्छ। मित्रवत् सिकाइ गर्नुपर्छ जसले विद्यार्थीलाई पढाइमा आकर्षित राख्छ र विद्यालयमा सकारात्मक वातावरणले शिक्षामा सुधार हुन्छ।

निष्कर्ष

नेपालको शिक्षा प्रणालीमा सुधार ल्याउन शिक्षकको दक्षता अभिवृद्धि, नयाँ प्रविधिको प्रयोग, अतिरिक्त सहयोग, र सकारात्मक विद्यालय वातावरणको आवश्यकता छ। यसका लागि सरकारी नीति, लगानी, र जनचेतनाको आवश्यकता छ। मात्र यति गर्दा मात्र विद्यार्थीहरूको शैक्षिक प्रदर्शनमा सुधार हुनेछ र भविष्यका लागि राम्रो नतिजा हासिल हुनेछ।